مرجع تخصصی آب و فاضلاب

سد خاکی: آشنایی، طراحی و محاسبات

سدهای خاکی از قدیمیترین و پرکاربردترین انواع سدها هستند که با استفاده از مصالح طبیعی مانند خاک، شن و سنگ ساخته میشوند. این سدها به دلیل هزینه کمتر، انعطافپذیری در طراحی و سازگاری با شرایط زمینشناسی متنوع، در پروژههای ذخیره آب، کنترل سیلاب و تولید برق آبی استفاده میشوند. در زیر به بررسی اجمالی اصول طراحی و محاسبات سدهای خاکی پرداخته میشود:

۱. انواع سدهای خاکی

۱. سد همگن (Homogeneous Dam):

• تمام بدنه از یک نوع مصالح نفوذناپذیر (مانند رس) ساخته میشود.

• مناسب برای ارتفاعهای کم (تا ۱۵ متر).

۲. سد زونبندی شده (Zoned Dam):

• شامل لایههای مختلف با کاربردهای متفاوت:

  • هسته نفوذناپذیر (Core): از جنس رس برای جلوگیری از نشت آب.

  • پوسته (Shell): مصالح نفوذپذیر (شن و سنگ) برای پایداری سازه.

  • فیلتر و زهکش: جلوگیری از انتقال ذرات ریز و کنترل فشار آب حفرهای.

۳. سد دیافراگمی (Diaphragm Dam):

• استفاده از دیواره نفوذناپذیر (بتنی یا ژئوممبران) در مرکز سد.

۲. مراحل طراحی سد خاکی

الف) مطالعات اولیه

• بررسی زمینشناسی: تعیین مقاومت خاک بستر، شناسایی گسلها و نفوذپذیری لایه ها.

• تحلیل هیدرولوژی: تعیین حداکثر سیلاب محتمل (PMF) و حجم مخزن.

• انتخاب مصالح: بررسی منابع محلی خاک، شن و سنگ.

ب) طراحی هندسی

• ارتفاع سد: بر اساس حجم مخزن و شرایط توپوگرافی.

• شیب شیروانیها:

  • شیب بالا دست (مخزن): معمولاً ۱:۲.۵ تا ۱:۴ (عمودی:افقی).

  • شیب پایین دست: ۱:۲ تا ۱:۳.

• عرض تاج (Crest Width): حداقل ۵ متر برای سدهای کوچک و تا ۱۵ متر برای سدهای بزرگ.

ج) سیستمهای کنترل نشت

• هسته رس: ضخامت هسته معمولاً ۱۰–۳۰٪ ارتفاع سد.

• زهکشهای سنگریزهای: کاهش فشار آب حفرهای در پایین دست.

• پوشش بتنی یا ژئوتکستایل: در صورت نیاز به آببندی بیشتر.

۳. محاسبات کلیدی

الف) پایداری شیروانیها (Slope Stability)

• روش دایره لغزش (Slice Methods):

  • روش بیشاپ سادهشده (Bishop’s Method):

    FS=∑Wsinθ∑[c′⋅Δl+(Wcosθ−u⋅Δl)tanϕ′]​

    • \FS: ضریب اطمینان (حداقل ۱.۵).

    • c′′: چسبندگی مؤثر خاک.

    • ϕ′′: زاویه اصطکاک مؤثر.

    • W: وزن برش خاک.

    • u: فشار آب حفرهای.

ب) تحلیل نشت (Seepage Analysis)

• قانون دارسی:

  Q=k⋅i⋅A

  • Q: دبی نشت.

  • k: ضریب نفوذپذیری خاک.

  • i: گرادیان هیدرولیکی.

  • A: سطح مقطع جریان.

• نرمافزارهای شبیهسازی: مانند SEEP/W یا GeoStudio.

ج) محاسبه نشست (Settlement)

• فرمول تراکم یکبعدی:

  ΔH=H0​⋅Cc​⋅log(σ0′​σ0′​+Δσ​)

  • Cc​: شاخص تراکمپذیری.

  • σ0′​: تنش مؤثر اولیه.

  • Δσ: افزایش تنش ناشی از ساخت سد.

۴. ملاحظات اجرایی

• تراکم خاک: استفاده از غلتکهای ویبره برای رسیدن به چگالی مطلوب (حداقل ۹۵٪ تراکم استاندارد Proctor).

• کنترل کیفیت: آزمایشهای برجا مانند نفوذ مخروط (CPT) و آزمایش نفوذپذیری.

• زهکشی ساختگاه: جلوگیری از جمعشدن آب در پی سد حین ساخت.

۵. چالشهای رایج

• گسیختگی ناشی از نشت (Piping): ایجاد کانالهای فرسایشی در پایین دست.

• لغزش شیروانیها: در صورت طراحی نادرست شیب یا فشار آب حفرهای بالا.

• ترکخوردگی هسته: ناشی از نشست نامتقارن یا انقباض خاک رس.

۶. استانداردها و آیین نامه ها

• استاندارد ایران: مباحث ۷ و ۸ مقررات ملی ساختمان (طرح و اجرای سدهای خاکی).

• استانداردهای بینالمللی:

  • USACE (سازمان مهندسی ارتش آمریکا).

  • BSI (موسسه استاندارد بریتانیا).

۷. مثال طراحی ساده

هدف: طراحی سد خاکی همگن به ارتفاع ۱۰ متر برای ذخیره آب کشاورزی.

• شیب شیروانیها: ۱:۳ (بالادست و پایین دست).

• عرض تاج: ۵ متر.

• مصالح: خاک رسی با c′=۲۰ kPac′=۲۰kPa، ϕ′=۲۵∘ϕ′=۲۵∘، k=۱×۱۰−۶ m/sk=۱×۱۰−۶m/s.

• تحلیل پایداری: با استفاده از روش بیشاپ، ضریب اطمینان FS=۱.۶FS=۱.۶.

• کنترل نشت: نصب زهکش سنگریزهای در پایین دست.

۸. جمع بندی

طراحی سد خاکی نیازمند تلفیق دانش زمینشناسی، هیدرولوژی و مکانیک خاک است. محاسبات پایداری، نشت و نشست از ارکان اصلی طراحی هستند. استفاده از نرمافزارهای تخصصی و رعایت استانداردهای روز دنیا، ایمنی و دوام سد را تضمین میکند. در مناطق زلزلهخیز، تحلیل دینامیکی سد نیز الزامی است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

مقدمه :
پس از انتخاب پیمانکار و دریافت اطلاعات کاملی از پروژه اولین گام، تحویل زمین با حضور نمایندگان کارفرما، نظارت مقیم و پیمانکار می باشد که بین آنها صورتجلسه می‌شود . پس از آن پیمانکار برنامه زمانبندی خود را با توجه به شرایط پروژه و امکانات خود به دستگاه نظارت ارائه می دهد .
در قدم اول پیمانکار باید به بررسی وشروع عملیات اجرایی راههای دسترسی اقدام نماید. روش کار به این طریق است که نقشه‌های جزئیات را پیمانکار براساس نقشه‌های اصلی مشاور و برداشتهای نقشه‌برداری تهیه و به دستگاه نظارت جهت تایید ارسال می شود. احداث راههای دسترسی باید به نحوی باشد که محل جاده‌ها در طول اجرای کل پروژه تغییر نکند چون دوباره کاری است و هزینه اضافی را موجب می شود حتی الامکان بهتر است جاده‌ها یکطرفه باشند تا به این وسیله تصادفات کمتر شود.

بولدوزر، لودر، گریدر، غلتک و تراک میکسر از معمول ترین ماشین آلات راهسازی هستند که بکارگیری می شوند. با توجه به شرایط پروژه، توپوگرافی و جنس زمین در صورت نیاز باید از ماشین آلات دیگری مانند بیل مکانیکی، Jack hammer یا پیکور، دریل واگن وغیره استفاده کرد .

در طول اجرای پروژه اگر پیمانکار هنگام اجرا به مواردی برخورد نماید که در نقشه‌ها دیده نشده باشد، موارد را به اطلاع دستگاه نظارت مقیم رسانده و درخصوص نحوه اجرای هماهنگی لازم صورت می‌گیرد و با نظارت صورتجلسه می‌شود .

نحوه پرداخت هزینه پروژه به این صورت است که پیمانکار صورت وضعیت ماهانه را تنظیم وبه دستگاه نظارت تحویل می دهد و دستگاه نظارت پس از بررسی اعلام نظر می نماید. پیمانکار نیز نظرات خود را به همراه مدارک مستند مانند صورتجلسات، برداشتهای نقشه‌برداری وغیره ارائه نموده نتیجه به کارفرمای طرح ارائه می شود .

مرجع تخصصی آب و فاضلاب